Utwór architektoniczny w świetle prawa

Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych w art. 1 ust. 1 pkt. 6 („Ustawa”) w sposób jednoznaczny wskazuje, że przedmiotem prawa autorskiego są architektoniczne, architektoniczno-urbanistyczne i urbanistyczne utwory. W niniejszym wpisie, przybliżono czym jest owa kategoria utworów oraz z jakiej ochrony prawnej mogą skorzystać jej twórcy.

Co stanowi utwór architektoniczny?

Utworem architektonicznym jest dobro niematerialne, powstałe w wyniku pracy twórczej człowieka,
o indywidualnym charakterze, stanowiące twórczo ukształtowaną, ustaloną w jakiejkolwiek postaci koncepcję przestrzenną, gdzie koncepcja przestrzenna oznacza przestrzenny układ elementów obiektywnej rzeczywistości[1]. Przy czym dobro to musi być utrwalone przez autora w jakiejkolwiek postaci. Zgodnie z powyższą definicją utworami architektonicznymi będą więc w szczególności, rysunki, plany architektoniczne, projekty, makiety, ale również wzniesione na ich podstawie budynki czy urządzone wnętrza.[2].

Czy za utwór architektoniczny można uznać już sam szkic projektu, czy dopiero powstały
na jego gruncie budynek?

Zarówno linia orzecznicza, jak i literatura napotyka dylemat, czy utworem jest już sam projekt architektoniczny, czy dopiero powstały na jego postawie budynek, czy też może oba wyżej wymienione. Domy mieszkalne, kościoły, muzea, fabryki czy galerie handlowe, które obserwujemy w otaczającej nas przestrzeni stanowią jedynie nośnik lub sposób utrwalenia utworów architektonicznych, będących rezultatem ludzkiej kreatywności. Niezależnie od powyższego, korzystają one z ochrony prawnoautorskiej, o ile są oryginalne i nowe. Przyznanie ochrony prawno-autorskiej uzależnione jest bowiem od uznania określonego dzieła za kreacyjny, subiektywnie nowy, oryginalny wytwór intelektu, wywołany niepowtarzalną osobowością twórcy, który – wykonany przez kogoś innego – wyglądałby inaczej[3]. Jako przykład utworu architektonicznego wskazać można więc tak nietypowe wytwory jak: nagrobek, projekt zagospodarowania placu miejskiego czy scenografię telewizyjnego programu rozrywkowego[4].

Szczególny charakter utworu architektonicznego

Ustawodawca wprowadził liczne przepisy szczególne dotyczące utworów architektonicznych, stanowiące odstępstwa od ogólnie przyjętych reguł. W konsekwencji, za najdalej idące ograniczenia
w tym zakresie uznać można:

1. brak możliwości odstąpienia czy wypowiedzenia umowy o przeniesienie autorskich praw majątkowych na inwestora z uwagi na istotne interesy twórcze (art. 56 ust. 4 Ustawy);
2. brak możliwości dozwolonego użytku prywatnego (art. 23 ust. 1 Ustawy) czy
3. w sytuacji braku odmiennych postanowień umowy, nabycie od twórcy egzemplarza projektu architektonicznego lub architektoniczno-urbanistycznego obejmuje prawo zastosowania
   go tylko do jednej budowy (art. 61 Ustawy).

Prawna ochrona utworu architektonicznego

Prawo autorskie chroni przede wszystkim prawo osobiste twórcy do nienaruszalności treści i formy utworu, jego rzetelnego wykorzystania, a także nadzoru nad sposobem korzystania z utworu architektonicznego (art. 16 Ustawy). Przy czym prawa te są niezbywalne i nieograniczone w czasie. Stosownie do powyższego w przypadku braku uzyskania zgody autora zakazane jest dokonywanie istotnych zmian w pierwotnym projekcie.

Ponadto w sytuacji naruszenia praw autorskich twórcy do stworzonego przez niego utworu architektonicznego, przepisy Ustawy przyznają mu ochronę prawną, polegającą na możliwości żądaniu od naruszyciela:

1. zaniechania dalszych naruszeń,
2. usunięcia skutków naruszenia, a także
3. zapłaty odpowiedniej sumy pieniężnej tytułem zadośćuczynienia za doznaną krzywdę
   (art. 79 Ustawy).

Podsumowując, praktyka obrotu ujawnia liczne problemy na tle kwalifikacji danego dzieła jako utworu architektonicznego. O powyższym świadczy chociażby fakt, że po pierwsze utwór architektoniczny związany jest ściśle z kształtowaniem przestrzeni, a więc w odróżnieniu od innych utworów jak np. muzycznych czy malarskich – ma charakter użytkowy.

Uznanie, że określone dobro posiada indywidualne i twórcze piętno autora jest dalece utrudniona, bowiem przy jej ocenie należy badać, czy poza technicznie zorientowanym rozwiązaniem istnieje element estetyczny projektu mający cechę indywidualnej twórczości oraz że z ochrony nie będą korzystać projekty „zwykłych” budynków użytkowych czy też projekty „zwykłych” domów mieszkalnych, w których zastosowano typowy podział przestrzeni oraz zewnętrzne
i wewnętrzne ukształtowanie, a więc takie, w których uwidocznia się jedynie umiejętność przeciętnego fachowca w dziedzinie architektury[5].

Wątpliwości nie pozostawia, że w przypadku, gdy w sprawie mamy do czynienia z utworem architektonicznym, należy pamiętać o przyznanej mu ochronie prawnoautorskiej, dzięki której, w razie zaistnienia takiej potrzeby, można sięgać po odpowiednie instrumenty prawne.

[1] J. Goździewicz, Utwór urbanistyczny i jego status w świetle Prawa autorskiego – wybrane zagadnienia, Monitor Prawniczy, nr 12/2006.

[2] Kacper Jan Piórecki, Prawa autorskie uczestników procesu inwestycyjno-budowlanego. Zeszyty Naukowe Uniwersytetu Jagiellońskiego, Prace z Prawa Własności Intelektualnej, zeszyt 2 (112) 2011.

[3] Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 lipca 2002 r., sygn. akt: III CKN 1096/00, OSNC 2003/11/150.

[4] Wyrok Sądu Najwyższego z dnia 5 marca 1971 r., sygn. akt II CR 686/70, OSNC 1971/12/213.

[5] Jakub Chwalba, Utwór architektoniczny jako przedmiot prawa autorskiego, monografia,  Wolter Kluwer, Warszawa 2018.